در آینه داستان های قرآن، ۱۸؛
عادت، سنتی الهی برای سرعت و سهولت عمل است
محفل: انسان نباید بگوید آزادم که هر کاری دلش خواست انجام دهد، درست است که ما آزادیم و اگر آزادی نباشد جبر است و تکلیفی نیست، اما باید ببینیم از این آزادی باید چگونه بهره ببریم.
خبرگزاری مهر - گروه دین و اندیشه: قرآن کریم سرشار از قصص و گزارش های تاریخی در ارتباط با امّت های پیشین و پیامبران آنان با هدف انتقال معارف وحیانی و هدایت انسان است. قصص قرآنی از نظر محتوا و هدف، شامل همه حکمت های نزول قرآن می شود و در این راه روشی کارآمد است. ازاین رو قرآن داستان را برای اثبات وحی و نبوت، یگانگی خدا، هم ریشه بودن ادیان آسمانی و نیز برای بیم و نوید، نشان دادن نمودهای قدرت الهی، سر انجام نیک و بدی، صبر یا ناشکیبایی، سپاسگزاری یا سرکشی و دیگر اهداف رسالی، تربیتی و یا سنت های تاریخی و اجتماعی به کار می برد. قرآن با داستان روشن می کند که شیوه دعوت انبیا و ابزارهای به کار رفته در این راه همسان بوده است و امتها در مقابل آنها به یک گونه واکنش نشان داده اند و پیش برنده ها و بازدارنده های گسترش دین، همانند بوده اند. قرآن در موارد گوناگونی بر این حقیقت تاکید داشته و به اشتراک پیامبران در موضوعات فراوانی اشاره نموده است. آن چه پیش رو دارید گزیده ای از سخنان آیت الله مصباح یزدی در دفتر مقام معظم رهبری است که در تاریخ ۱۳۹۵/۱۲/۱۸، مطابق با هجدهم محرم ۱۴۳۸ ایراد کرده اند:
بحث ما در این دوره از جلسات درباره ی داستان های قرآن کریم بود و کوشیدیم از نکته هایی که در این داستان ها به کار رفته و روی آن تاکید شده، استفاده نماییم. بحث را از داستان های در ارتباط با بنی اسرائیل شروع کردیم و به این جا رسیدیم که بنی اسرائیل بعد از هلاکت فرعونیان، به رهبری حضرت موسی علی نبیناوآله وعلیه السلام به طرف ارض مقدس حرکت کردند؛ اما در میان راه به قومی بت پرست رسیدند و از حضرت خواستند که برای آنها نیز بتی بسازد! گفتیم نکته ای که ما باید از این آیه استفاده نماییم اینست که خیال نکنیم اگر امتی مورد لطف خدا قرار گرفتند، دشمنان شان هلاک شدند، از سختی ها و گرفتاری ها نجات پیدا کردند و به عزتی رسیدند، دیگر نباید نگرانی داشته باشند. بنی اسرائیل تازه از فرعونیان نجات پیدا کرده بودند، دیدند که خداوند فرعون را با آن عظمتش در دریا غرق کرد، اما هنوز مدت زیادی نگذشته بود که به حضرت موسی پیشنهاد کردند: برای ما بتی بساز تا آنرا پرستش کنیم؛ اجْعَل لَّنَا إِلَهًا کَمَا لَهُمْ آلِهَةٌ.[۱]
عذابی به نام ازدست دادن تشخیص صحیح
خداوند همه داستان های قرآن را دارای عبرت می داند و می فرماید: فَاعْتَبِرُوا یَا أُولِی الْأَبْصَارِ، [۲] إِنَّ فِی ذَلِکَ لَذِکْرَی لِأُوْلِی الْأَلْبَابِ.[۳] ولی گاهی در خلال آیات، وقتی به نقطه ای حساس می رسد که انسان ها باید به آن بیشتر توجه نمایند، یک تک مضراب می زند که حواستان جمع باشد! از جمله، متناسب با همین موقعیت بنی اسرائیل، که از دست فرعونیان نجات پیدا کرده و ملت آزاد و مستقلی شده اند، قاعده ای کلی را مطرح می کند و می فرماید: آیا بعد از این داستان هایی که برای شما نقل کردیم و دیدید که کسانی رفتند و دیگران جانشین آنها شدند، نباید بیاندیشید که باید خدا را اطاعت کنید، مبادا به عذاب هایی مبتلا شوید که پیشینیان مبتلا شدند؟ أَوَلَمْ یَهْدِ لِلَّذِینَ یَرِثُونَ الأَرْضَ مِن بَعْدِ أَهْلِهَا أَن لَّوْ نَشَاء أَصَبْنَاهُم بِذُنُوبِهِمْ وَنَطْبَعُ عَلَی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاَ یَسْمَعُونَ ؛[۴]
عذاب هایی که بر پیشینیان نازل شد در اثر عصیان ها و تمردهایشان بود. پیش از این، داستان حضرت نوح، هود، صالح، لوط و شعیب را نقل می کند و در آنها هشداری متعارف وجود دارد که نظیر آن در قرآن زیاد است، اما در این آیه انذاری بسیار بالاتر از انذارهای دیگر مطرح می شود؛ می فرماید: وَنَطْبَعُ عَلَی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاَ یَسْمَعُونَ؛ در این جا مصیبت دیگری را مورد تاکید قرار می دهد، و می فرماید: آیا نباید با خود بیاندیشید که امکان دارد در اثر عصیان و گناه، خداوند قدرت تشخیص و درک صحیح را از شما بگیرد؟ این از همه مصیبت ها بالاتر است!
تعبیر «طبع علی القلوب» یا «ختم علی القلوب» از ادبیات شایع و پرتکرار قرآن بوده، [۵] بیان گر این مسئله است که بشر خیلی باید نگران این باشد که قدرت فهم، تشخیص و تصمیم صحیح از او گرفته شود. این واقعیتی است که قرآن مدام آنرا تکرار می کند. برای مثال در سوره یس با تعبیرات بسیار غلاظ و شدادی می فرماید: إِنَّا جَعَلْنَا فِی أَعْنَاقِهِمْ أَغْلاَلاً فَهِیَ إِلَی الأَذْقَانِ فَهُم مُّقْمَحُونَ * وَجَعَلْنَا مِن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَمِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْنَاهُمْ فَهُمْ لاَ یُبْصِرُونَ * وَسَوَاء عَلَیْهِمْ أَأَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ لاَ یُؤْمِنُونَ؛ اکثریت مردم به این تقدیر حتمی مبتلا هستند که انذار کردن تو فایده ای برای آنها ندارد و ایمان نخواهند آورد؛ ما بر گردن آنها غل های سنگینی قرار دادیم که نمی توانند تکان بخورند. غیر از این غل ها، سدهایی جلوی رو و پشت سرشان قرار می دهیم و چشم هایشان دیگر جایی را نمی بیند. حال این پرسش مطرح می شود که علت این موانع هدایت چیست؟ چرا خداوند کسانی را این چنین مبتلا می کند که حقیقتی را نبینند، نتوانند بفهمند و هیچ عامل دیگری در هدایت آنها اثر نکند؛ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَی عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَی سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَی بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَن یَهْدِیهِ مِن بَعْدِ اللَّهِ أَفَلَا تَذَکَّرُونَ. آیا این مسئله با اختیار آنها منافات ندارد؟ در این صورت چرا عذاب می شوند؟ پرسش دیگری که در این جا مطرح می شود اینست که چه حکمتی در این کار خداست و چرا خداوند جلوی فهم این ها را می گیرد و چه دشمنی خاصی با این ها دارد که این بلا را بر سرشان می آورد؟
رابطه انتخاب با رشد مثبت و منفی
برای پاسخ به این پرسش ها ابتدا باید به اصل حکمت آفرینش و خاصیت های عالمی که ما در آن زندگی می نماییم، توجه گردد. در گذشته بارها این مطلب را بیان کرده ایم که هدف خداوند از آفرینش انسان این بود که مخلوقی را بیافریند که خودش مسئول خیر و شرش باشد و سرنوشت خودش را خودش با اختیار خود رقم بزند. این موجود باید در عالمی زندگی کند که همیشه درحال تغییر و تبدیل باشد و شرایط مختلفی برای انتخاب های متعدد به وجود آید. در این عالم در بین میلیاردها انسان شاید دو انسان را پیدا نکنید که سرنوشتشان کاملا مثل هم باشد. راه برای همه انسان ها باز است که خودشان سرنوشت شان را تعیین کنند؛ إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِرًا وَإِمَّا کَفُورًا ؛[۶] این شرایط انتخاب باید تا زمانی که انسان در این عالم است، ادامه داشته باشد. ازاین رو شرایط مختلف هر روز رو به ازدیاد است و انسان هر قدمی که برمی دارد برایش زمینه انجام کارهای بیشتر و مهم تر فراهم می شود. عالم ملائکه این گونه نیست؛ جبرئیل از ابتدا جبرئیل بوده است و تا آخر هم همین خواهد بود؛ وَمَا مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقَامٌ مَّعْلُومٌ.[۷] اما آدمیزاد ابتدا یک نطفه است، سپس به صورت نوزادی متولد می شود، و کم کم رشد می کند تا به بلوغ، جوانی و پیری می رسد.
جریانات این عالم بر مبنای قوانین الهی پیش می رود. یکی از این قوانین تدریجی بودن پدیده های جهان است، و معمولا این امور به تدریج به سمت تکامل می روند. نوع ساده این تکامل در گیاهان و به صورت کمی پیشرفته تر و متنوع تر در حیوانات است، اما کامل ترین نوع آن در انسان است که نه تنها بدن و توانایی های بدنی اش رشد می کند، بلکه از لحاظ فکری، فهم و اراده نیز رشد می کند. اما از آن جا که بناست انتخاب داشته باشد، رشدش نیز در هر دو زمینه است. اگر راه خوب را برگزید و ادامه داد در همان راه رشد می کند، و اگر راه بد را برگزید، در راه بد رشد می کند. مَن کَانَ یُرِیدُ الْعَاجِلَةَ عَجَّلْنَا لَهُ فِیهَا مَا نَشَاء لِمَن نُّرِیدُ ؛[۸] به آن هایی که فقط به همین زرق و برق های دنیا دل بستند، طبق مصالحی چیزهایی از همین دنیا را می دهیم. ولی این ها فقط همین دنیا را دارند و بهره ای از آخرت ندارد؛ ثُمَّ جَعَلْنَا لَهُ جَهَنَّمَ یَصْلاهَا مَذْمُومًا مَّدْحُورًا * وَمَنْ أَرَادَ الآخِرَةَ وَسَعَی لَهَا سَعْیَهَا وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَئِکَ کَانَ سَعْیُهُم مَّشْکُورًا. در ادامه خداوند یک قاعده کلی را بیان می کند. می فرماید: کُلاًّ نُّمِدُّ هَؤُلاء وَهَؤُلاء مِنْ عَطَاء رَبِّکَ؛ ما هر دو گروه را امداد می نماییم. هم کسانی که راه خوب را انتخاب می کنند و هم کسانی که راه بد را انتخاب می کنند از امدادهای ما بهره می برند.
عادت؛ سنتی الهی برای سرعت و سهولت عمل
اگر در احوال خودمان دقت نماییم نمونه هایی از این رابطه را در خودمان می بینیم. برای مثال در ایام نخستین مدرسه، درس خواندن برایمان سخت بود. اما کم کم شیرینی علم را چشیدیم و کم کم شوق علم آموزی چنان غلبه کرد که حتی از غذا و استراحت صرف نظر می کردیم تا در درس مان پیشرفت نماییم. در عبادات نیز این مسئله را تجربه کرده ایم. ابتدا نمازخواندن برای انسان دشوار می باشد، وقتی مکرر خواند به آن علاقه مند می شود و کم کم به جایی می رسد که از خواندن آن لذت می برد. هم چنین نخستین مرتبه ای که انسان گناه می کند، چندان تمایلی به آن ندارد، بخصوص بعضی از گناه ها مثل سیگارکشیدن که سختی نیز دارد، ولی به تدریج به آن عادت می کند و کم کم به جایی می رسد که اگر شب هنگام سیگار در خانه اش نباشد، خوابش نمی برد! این یک سنت الهی است که برای آدمیزاد قرار داده شده تا راه برایش آسان شود و به کارهایش سرعت دهد.
در روایات آمده است: کسی که مرتکب گناهی می شود، نقطه سیاهی در دلش پیدا می شود؛ اگر توبه کرد، این نقطه پاک می شود، ولی اگر ادامه داد و تکرار شد، نقطه سیاه دیگری هم کنارش می آید و در صورت تکرار، این سیاهی کم کم همه دل را می گیرد و دیگر جایی برای نور در دل باقی نمی گذارد. دیگر در این دل هیچ وقت میل عبادت پیدا نمی گردد. ختم الله علی قلوبهم به همین معناست. وقتی سیاهی رنگ ثابت دل شد، دیگر با هیچ آبی پاک نمی گردد. در این صورت به این دل می گویند مهر خورده است. این دل دیگر نورانیت ندارد؛ سواء علیهم ءانذرتهم ام لم تنذرهم لا یؤمنون. اما خداوند از باب لطفش بارها به ما هشدار می دهد که چنین واقعیتی هست و حواستان جمع باشد که به کار بد عادت نکنید؛ اگر کار بدی هم از شما سرزد زود توبه کنید. اگر گذاشتید گناهان متراکم شد، چنین خطری در پیش است و کار انسان را به جایی می رساند که دیگر نمی تواند حق را از باطل تشخیص دهد.
عادت به کارهای شر سبب تباهی است
عادت یکی از قوانین خداست. آدمیزاد با هر کاری انس بگیرد ترک آن برایش دشوار می باشد. کم کم به جایی می رسد که کأنه نمی تواند از آن جدا شود. امکان دارد انسان گاهی به مراکزی رجوع کند و با مناظر نامطلوبی روبه رو شود و از دیدن آنها لذتی ببرد که خدا آنها را نمی پسندد. اگر این کار تکرار شد، عادت می کند و دیگر نمی تواند جلوی خودش را بگیرد، و اگر یک روز نرود و نبیند، احساس می کند که گمشده ای دارد. دیدن برخی فیلمها انسان را به چنین عادتی مبتلا می کند که می بایست هر شب فیلمی را تماشا کند و تا این کار را انجام ندهد به خواب نمی رود. هم چنین امکان دارد انسان با سفر به کشورهای دیگر با مناظری روبه رو شود و از آن خوشش بیاید. امکان دارد ابتدا برای کار، تحصیل یا تجارت رفته باشد، اما با این مناظر هم انس می گیرد. اگر انسان از خودش مراقبت نکند طوری می شود که دیگر برگشتن برایش دشوار می باشد و به بهانه های مختلف در آن جا می ماند.
این اصل در زمینه های دیگر، همچون علم، سیاست و… نیز جاری است. برای مثال در سیاست از وقتی امام به ما «مرگ بر آمریکا» را یاد داد، جوان های ما آن چنان به آن عادت کردند که جز تعقیبات نمازشان شد و اگر یک مرتبه آنرا ترک نکنند، گمشده ای دارند. اما وقتی کسانی نشستند و با مقامی خوش و بش کردند و هدیه ای مبادله شد، کم کم می گویند: شعار مرگ برای چیست؟! آدم مذاکره می کند و دوستانه مسائل را حل می کند! وقتی با یکی دو بار تکرار کم کم مزه اش را انسان چشید، در جلساتی احترام و تشویقش کردند و از چیزهایی که آنجا دید و شنید خوشش آمد، کم کم با آن فرهنگ و آن شرایط انس می گیرد و دیگر نمی خواهد به قم یا تهران و… برگردد. بالاخره دیدن آن کاخ ها و آن اوضاع واقعاً جاذبه دارد و شیطان انسان را فریب می دهد. کم کم انسان به آن عادت می کند و دیگر به برگشتن میل پیدا نمی کند و برای آن بهانه تراشی می کند. این می شود: ختم الله علی قلوبهم.
ناتوانی در درک حقایق؛ نتیجه هواپرستی و نفاق
قرآن درباره ی اینکه چه کسانی به این حالت مبتلا می شوند، می فرماید: أَفَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَی عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَی سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَی بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَن یَهْدِیهِ مِن بَعْدِ اللَّهِ أَفَلَا تَذَکَّرُونَ؛ وقتی انسان هواپرست شد و دنبال دل رفت، خداوند بر دلش مهر می زند و دیگر نمی تواند حقیقت را ببیند؛ دیگر علم در آن قلب وارد نمی گردد.
قرآن یکی دیگر از عوامل ابتلاء به ختم قلب را نفاق معرفی می کند. می فرماید: ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا فَطُبِعَ عَلَی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا یَفْقَهُونَ ؛[۹] اگر حجت بر انسان به اتمام رسید و ایمان آورد، سپس در اثر هوس هایی راه حق را رها کرد و به دنبال هوس های شیطانی اش رفت، دیگر خداوند او را هدایت نمی نماید.
خداوند این مطالب را بیان می کند تا هنگامی که بنده و جنابعالی در معرض دو راهی ها و سه راهی هایی قرار می گیریم که بعضی از آنها راه شیطان است، حواسمان جمع باشد. بدانیم تنها این یک گناه نیست که ما مرتکب می شویم. این گناه جاذبه پیدا می کند، ما را می کشاند و در مراحل بعد میل مان به گناه دو برابر و سه برابر می شود. وقتی تکرار شد، عادت می شود و وقتی عادت شد دیگر مبارزه با آن مشکل می شود. در این صورت دیگر انسان میل به عبادت پیدا نمی نماید. وقتی میلش رفت مزه اش نیز می رود و دیگر آنرا دوست هم ندارد و برای توجیه کارش دست به انکار حقایق می زند.
اکنون نوبت شماست!
آیا من و شما پس از پهلوی ها به عزت نرسیدیم؟! خداوند روحانیت را از آن موقعیت ضعیف به این جا رساند. أَوَلَمْ یَهْدِ لِلَّذِینَ یَرِثُونَ الأَرْضَ مِن بَعْدِ أَهْلِهَا؛ آنها کجا رفتند؟ پس از آنها شما جانشین آنها شدید. آیا وقت این نشده که به هوش باشید، فریب نخورید؟ حالا نوبت شماست. هر روز و هر ساعت امتحان است. حواستان جمع باشد. ببینید این کاری که می کنید خدا می پسندد یا نه. در زندگی شخصی، در خانه با زن و بچه تان، در شهرتان با مردم، روی منبر برای کسانی که می شنوند، و بالاخره در موقعیت های اجتماعی و مسئولیت های سیاسی که به عهده می گیرید یا به عهده تان می آید، حواستان جمع باشد؛ با این سخن و با این امضا امکان دارد جهنم ابدی را برای خودتان بخرید.
نگوییم آزادیم که هر کاری دلمان خواست انجام دهیم!!! درست است که ما آزادیم و اگر آزادی نباشد جبر است و تکلیفی نیست، اما باید ببینیم از این آزادی باید چگونه بهره ببریم. گاهی یک امضای ما سرنوشت میلیونها انسان را تحت تأثیر قرار می دهد. بدانیم امکان دارد با یک امضا گناه هفتاد میلیون انسان به دوش ما بیاید. بپاییم قدم هایی که برمی داریم بگونه ای باشد که خداپسند باشد. بترسیم از اینکه در اثر تکرار کارهای خطا و انس رفتن به راه های شیطانی سرنوشت ما به آنجا کشیده شود که دیگر حق را هم نتوانیم تشخیص دهیم!
اعاذنا الله وایاکم ان شاءالله.
[۱]. اعراف، ۱۳۸.
[۲]. حشر، ۲.
[۳]. زمر، ۲۱.
[۴]. اعراف، ۱۰۰.
[۵]. بقرة، ۷؛ انعام، ۴۶؛ شوری، ۲۴؛ جاثیه، ۲۳؛ نساء، ۱۵۵؛ اعراف، ۱۰۰-۱۰۱؛ توبه، ۹۳؛....
[۶]. انسان، ۳.
[۷]. صافات، ۱۶۴.
[۸]. اسرا، ۱۸.
[۹]. منافقون، ۳.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب